انشاء الدوائرانشاء الدوائر يكى از آثار معروف ابن عربی است كه از گزند حوادث مصون مانده و خوشبختانه بدست ما رسيده و چاپ گرديده است. ۱ - معرفی کتابابن عربی در صفحه ۵ همين كتاب آنرا به«انشاء الدوائر الاحاطيه»نامگذارى نموده و در فتوحات مکیه نام آن را با سه تعبير ذكر نموده است كه عبارتند از: انشاء الدوائر،انشاء الدوائر و الجداول و انشاء الجداول و الدوائر. دكتر محسن جهانگيرى نام آنرا«انشاء الدوائر الاحاطيه على الدقائق على مضاهاة الانسان للخالق و الخلائق»ذكر نموده است.البته بايد توجه داشت كه ايشان اين نامگذارى را از متن خود رساله اقتباس نموده است با اندك اختلاف و اشتباهى كه دارد زيرا عبارت على الدقائق در متن وجود ندارد و به نظر نادرست هم مى‌آيد خلاصه اين رساله به نام انشاء الدوائر موسوم و معروف شده و در نسخه چاپ ليدن در سال ۱۳۳۹ هجرى تحت همين نام به طبع رسيده است. ۲ - انگيزه و زمان تاليفوى انگيزه و زمان و مكان تاليف آنرا چنين بيان مى‌كند: ابن عربى در سال ۵۹۸ براى دومين بار در تونس اقامت گزيده است...او در اين تاريخ در طول اقامتش در تونس در خانه ابو محمد عبد العزيز و در صحبت و ضيافت وى به سر برده است و به خواهش وى به تاليف كتاب معروف انشاء الدوائر پرداخته و قسمتى از آن را در تونس و در منزل وى نوشته است، چنانكه در كتاب فتوحات مکیه آورده است«و همانا صفى ولى كه خداوند او را باقى بدارد...كتاب ما موسوم به انشاء الدوائر كه بعضى از آنرا در منزل او در سال ۵۹۸ كه اراده حج داشتيم تاليف كرده‌ايم.خادم او عبد الجبار آن اندازه از كتاب را كه نوشته بودم نقطه و اعراب گذارى نمود و من در همان سال آن را به مکه بردم تا در آنجا به پايان برسانم پس اين كتاب مرا، از او و از غير او بازداشت و من بدان اشتغال ورزيدم و سبب آن امر الهى بود كه در تقييد و نقطه و اعراب گذارى كلمات آن وارد شده بود و همچنين به جهت رغبتى بود كه بعضى از برادران و فقيران به اتمام آن داشتند زيرا آنان بر مزيد علم حرص مى‌ورزند و ميل داشتند كه برکت اين بيت مبارك شريف كه محل بركات و هدايت و آيات بينات است بدانها عايد شود و نيز براى اين بود تا از بركاتى كه مكه در اين موضوع به ابو محمد عبد العزيز اعطا كرده است،وى را آگاه سازيم. ابن عربی اين رساله را قبل از فتوحات مکیه به رشته تحرير درآورده است چنانكه تاريخ تاليف آن بدين مطلب گواهى ميدهد و نيز در چندين جاى از فتوحات نام‌هاى گوناگون آنرا برده است چنانچه گذشت حتى خوانندگان فتوحات را براى تفصيل بيشتر بعضى از مباحث به اين رساله ارجاع ميدهد كه اين خود دليل بر اهميت موضوع اين رساله به حساب مى‌آيد به عنوان نمونه در جلد اول فتوحات صفحه ۵۴ [۱]
ابن عربى، فتوحات مکیه، ج۱، ص۵۴.
مى‌گويد: بحث تجرد از ليت از صورت معقول را بطور مفصل در انشاء الدوائر مطرح كرديم و يا در همين جلد صفحه ۵۶ مى‌گويد: اسماء و امهات آن را با تفصيل در انشاء الدوائر شرح داده‌ايم.علامه داود قیصری شارح و عارف نامدار در شرح فصوص صفحه ۳۴۴ [۲]
شرح فصوص، داود قيصرى، ص۳۴۴.
مى‌گويد:شيخ اكبر در انشاء الدوائر حضرت واحديت را بر جواهر اطلاق كرده است. پيرامون موضوع رساله و ويژگى‌هاى آن ميتوان گفت: شيخ در خطبه كتاب مى‌گويد:چون حق تعالى حقايق اشياء را همانگونه كه هست به من نشان داد و از طريق کشف و شهود حقيقت نسبت‌هاى آنها را نيز به من اطلاع داد،اراده كردم تا آنها را در قالب جدول حسى درآورم و در اختيار دوست همگام خود عبد الله بدر حبشی و ساير كسانيكه قدرت ادراك و مشاهده آنها را ندارند،قرار دهم تا دسترسى به آن براى ايشان آسان گردد. ۳ - انگیزه نگارشغرض از تاليف اين كتاب بيان مرتبت انسان در عالم وجود و مقام او نزد بارى تعالى و نحوه بروز و ظهور انسان از عالم غيب به عالم عين و خارج است و نيز بررسى اين سوال كه آيا انسان قبل از وجود و آفرينش متصف به عدم حال و واسطه است يا خير؟. ۴ - جداول و دوائراينها مطالبى است كه در فصل اول اين رساله مورد پژوهش قرار مى‌گيرد و سپس به ترسيم جداول و دوائر مى‌پردازد. وى مى‌گويد: انسان دو چهره دارد يكى چهره ظاهرى اوست كه با ظاهر جهان هستى مساوى است يعنى هر چه در جهان هستى وجود دارد نمونه‌اى از آن در چهره ظاهرى انسان نيز وجود دارد. و ديگرى چهره باطنى اوست كه با حضرت الهيت مساوى است سپس به ترسيم جدول معروف اسماء و صفات مى‌پردازد كه موضوع اصلى اين رساله را تشكيل مى‌دهد و در واقع اين رساله بخاطر همين جدول در ميان عرفان پژوهان از دير باز تاكنون شهرت پيدا نموده است. ۴.۱ - جدول اسماء ذات الهىاو در آغاز جدول ويژه اسماء ذات الهى را ترسيم مى‌نمايد و اسماء ذات حق تعالى را يكى يكى مى‌شمارد.پس از آن به جدول اسماء صفات مى‌پردازد و آنها را بازگو مى‌نمايد و در پايان جدول اسماء افعال را تدوين مى‌نمايد و اسامى آنها را يكى پس از ديگرى نام مى‌برد. سپس به شرح و تفصيل اسماء مى‌پردازد،آنگاه بر اساس اسماء و صفات و افعال به مراحل عوالم وجودى مى‌پردازد و دايره‌هاى وجود عالم هستى را ترسيم مى‌نمايد بطوريكه در هيچ يك از آثار او بدينگونه يافت نمي شود و اين از متفردات اين رساله به شمار مى‌آيد چنانچه از بزرگترين اثر او در عرفان يعنى فتوحات مکیه نقل سخن شد. ۴.۲ - دكتر جهانگيرىدكتر جهانگيرى در اين باره گويد: ابن عربى در رساله انشاء الدوائر جدولى ترتيب داده، اسماء ذات را سى اسم، اسماء صفات را بيست و چهار اسم و اسماء افعال را سى و هشت اسم ذكر كرده،و خاطر نشان ساخته كه اين اسماء در شرع مطهر يعنى در كتاب و سنت وارد شده‌اند. وى اسماء را نود و دو اسم شمرده ولى افزوده است كه اسماء الهى به آنها محصور نيستند،كه ممكن است در كتاب و سنت اسماء ديگرى نيز يافت شوند. اما بايد توجه داشت كه اين حصر و تحديد درباره كليات اسماء(اسماء كليه)است نه جزئيات آنها(اسماء جزئيه)زيرا جزئيات خارج از حد و حصر و احصاء هستند. ۴.۳ - ائمه اسماءوى در اين كتاب ائمه اسماء را عبارت از: حی ، علیم ، مرید ، قائل ، قادر جواد و مقسط شناسانده است، يعنى به جاى متكلم قائل و به جاى سميع و بصير، جواد و مقسط آورده و حى را امام و مقدم ائمه و مقسط را آخر آنها معرفى كرده است.جواد را شامل جميع اسماء رحمانی كه معطى رحمت و نعمت است دانسته و مقسط را شامل هر گونه اسم غضبى(اسماء جلالى)كه معطى مضرت و نقمت است، دانسته و افزوده است كه: اگر احكام شرعى ظاهر نمى‌شد به امامت اسم مقسط نيازى نمى‌بود كه به دنبال ظهور احكام شرع وعده کیفر و عقاب پديدار گشته و در نتيجه ما را به قبول امامت اسم مقسط مجبور ساخته است. وى در اين كتاب با كمال صراحت و جسارت اختيار را از خداوند سلب كرده، امكان را انکار كرده و وجود را منحصر در وجوب و استحاله (محال)دانسته است. [۳]
محيى الدين چهره برجسته عرفان اسلامى، ص۲۹۹.
[۴]
محيى الدين چهره برجسته عرفان اسلامى،ص۳۱۱.
[۵]
محيى الدين چهره برجسته عرفان اسلامى، ص۳۵۱.
[۶]
محيى الدين چهره برجسته عرفان اسلامى، ص۴۲۳.
۴.۴ - آراء ابن عربىآراء ابن عربى پيرامون اسماء و صفات حق تعالى كه بصورت مجموع و موضوعى در اين رساله يكجا جمع آورى شده،مورد پژوهش و نقد و بررسى عارفان بوده است و افرادى همچون قيصرى در شرح فصوص و قونوی در مفتاح و ابن فناری در مصباح الانس و حضرت امام خمینی (ره)در آثار عرفانى خود درباره تقسيم بندى اسماء و صفات در اين رساله اظهار نظر نموده‌اند. ۵ - چاپاين رساله براى اولين بار در ۳۸ صفحه به انضمام دو رساله ديگر بنام عقلة المستوفر و التدبیرات الالهیه در چاپخانه بريل در شهر ليدن در سال ۱۳۳۹ هجرى با حروف ماشينى با حواشى و پاورقى‌هاى متعدد به زيور طبع آراسته گرديده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |